Siedziba muzeum – kamienica przy ulicy Freta 16
Kamienica, będąca siedzibą Muzeum Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie, powstała w XVIII wieku w wyniku przekształcenia dwóch innych budowli, z ujednoliceniem fasady. Przebudowy dokonano ok. 1791 roku na zlecenie bankiera Macieja Łyszkiewicza według projektu architekta Szymona Bogumiła Zuga, nadając elewacji charakter klasycystycznego pałacu przyulicznego. Na tyłach kamienicy wzniesiono m.in. dwie dwupiętrowe oficyny.
Od 1848 roku budynek był siedzibą cenionej pensji dla dziewcząt, prowadzonej przez Eleonorę Kurhanowicz, od 1859 roku przez absolwentkę szkoły – Bronisławę Boguską, od 1860 po mężu Skłodowską, matkę Marii.
Do czasu przeprowadzki na ulicę Nowolipki w 1868 roku Skłodowscy wraz z dziećmi mieszkali prawdopodobnie w oficynie w głębi podwórza. Fasada budynku była w tym okresie zbliżona do obecnej, główną różnicę stanowiła prowadząca do wejścia brama.
Właścicielem budynku był w tych latach (1858–1874) Wilhelm Gerlach, przemysłowiec, założyciel słynnej warszawskiej fabryki maszyn, funkcjonującej następnie jako Gerlach i Pulst. Na parterze kamienicy działała m.in. mydlarnia Karola Massona. Jeszcze za czasów własności W. Gerlacha funkcjonowała tam także Apteka Sukcesorów Stanisława Tuguta, w której sprzedawano i wyrabiano środki lekarskie.
Do tej tradycji nawiązywać będzie działająca w kamienicy w czasie pierwszej wojny światowej, zakupiona w 1919 roku, Apteka Gąseckiego – płockiego farmaceuty, twórcy oryginalnej receptury leku przeciwbólowego Migreno-Nervosin (słynnego „kogutka”), z czasem zarejestrowanego w 46 krajach świata. Prowadzona w późniejszych latach firma Adolf Gąsecki i Syn, Apteka i Laboratorium Chemiczno-Farmaceutyczne, z siedzibą przy Freta 16, da początek imponującemu imperium Gąseckiego i jego synów. W okresie Powstania Warszawskiego działać będzie przy Freta apteka, jakkolwiek nie prowadzona już przez Adolfa Gąseckiego, udzielająca pomocy walczącym.
W 1909 roku, gdy budynek należał do Jakuba Fiszhauta, dwupiętrowa kamienica została nadbudowana do pięciu kondygnacji, stając się czteropiętrową czynszówką. Zmiany doprowadziły do zatarcia wcześniejszych cech stylowych, nadających budowli wyjątkowy charakter. Kamienica pozostawała w rękach rodziny Fiszhautów, gdy 29 maja 1932 roku, w dniu otwarcia w Warszawie założonego przez Marię Skłodowską-Curie Instytutu Radowego, odsłonięto na frontowej ścianie budynku tablicę upamiętniającą narodziny i odkrycia noblistki.
Tablica przetrwała katastrofę budowlaną, do której doszło 31 lipca 1935 roku wskutek dwudziestowiecznych zmian architektonicznych. W wyniku zawalenia się ściany kamienicy zginęło pięć osób, a szesnaście zostało rannych.
Odbudowany, budynek uległ zniszczeniu w czasie II wojny światowej. 26 sierpnia 1944 roku w wyniku bombardowania kamienicy zginęło, jak się szacuje, około 100 osób, w tym prawie wszyscy członkowie sztabu dowództwa Armii Ludowej w Powstaniu Warszawskim. Pod gruzami zginęli m.in. dowódca Okręgu Warszawa Miasto AL, dowódca AL w Powstaniu Warszawskim, pułkownik Bolesław Kowalski „Ryszard” oraz szef sztabu dowództwa AL, major Edward Lanota „Edward”.
Zniszczenia budynku były na tyle poważne, że po odgruzowaniu go w 1946 roku, ścianę frontową rozebrano do wysokości 1 piętra. Pozostałość po XVIII-wiecznym budynku stanowią dzisiejsze mury piwniczne i fundamenty. Podczas prowadzonej w latach 1950–1954 odbudowy ulicy Freta tylne oficyny zrównano z ziemią, wprowadzając na ich miejsce zieleńce i skwery.
Obecny kształt kamienicy, zbliżony do XVIII-wiecznego oryginału, jest wynikiem odbudowy przeprowadzonej w latach 1951–1954 pod kierunkiem architektów Stanisławy i Jerzego Dutkiewiczów. Oparto się na przekazach ikonograficznych sprzed dwudziestowiecznej nadbudowy. Zrekonstruowano fasadę według stanu z końca w. XVIII, likwidując jednak bramę przejazdową i wprowadzając pomniejsze uproszczenia.
Odbudowany gmach spełniał różne funkcje, między innymi przekazano go na potrzeby Związku Nauczycielstwa Polskiego. 7 października 1954 roku, podczas odbywającej się w Warszawie sesji z okazji dwudziestej rocznicy śmierci Marii Skłodowskiej-Curie, otwarto w kamienicy przy Freta 16 Dom Pracownika Nauki im. Marii Skłodowskiej-Curie, gdzie zorganizowano wystawę poświęconą uczonej. Miejsce było istotne na mapie powojennej polskiej orientalistyki jako siedziba Komitetu Nauk Orientalistycznych PAN, Polskiego Towarzystwa Orientalistycznego, Zakładu Orientalistyki PAN oraz redakcji „Przeglądu Orientalistycznego”. W budynku miały także siedziby Polskie Towarzystwo Biochemiczne i Polskie Towarzystwo Chemiczne, które podjęło starania o utworzenie muzeum noblistki. Otwarto je uroczyście w jubileuszowym 1967 roku w miejscu narodzin Marii Skłodowskiej-Curie, gdzie funkcjonuje do dziś.
Oprac. dr Dominika Korzeniowska
Wybrana bibliografia
Burdowicz-Nowicka Maria, Mieszkańcy domu przy Freta 16, cz. 2 (Eleonora Kurhanowicz), „Stolica” 1986, R. 41, nr 25 (1996), s. 14.
Chrościcki Janusz A., Rottermund Andrzej, Atlas architektury Warszawy, Warszawa 1977.
Kałamajska-Saeed Maria (red.), Katalog zabytków sztuki. Miasto Warszawa, cz. 2 Nowe Miasto, Warszawa 2001.
Kurkowska-Bondarecka Kwieta, Historia Polskiego Przemysłu Farmaceutycznego, Karty z historii polskiego przemysłu chemicznego, t. 3, Warszawa 1995.
Majewski Jerzy S., Warszawa nieodbudowana. Lata trzydzieste, Warszawa 2005.
Mączyński Ryszard, Ulice Nowego Miasta, Warszawa 1998.
Okolski Tadeusz, Batalion „Dzik” w Powstaniu Warszawskim, Warszawa 1994.
Rogowska Kazimiera Paulina, Pamiętnik warszawskiej pensjonarki, opracował i indeksami opatrzył Edward Tryjarski, Warszawa 2000.
Śmigielski Stefan, Na barykadach Starówki. 104 kompania ZSP-AK w Powstaniu Warszawskim – Stare Miasto, Warszawa 1992.
„Kronika Farmaceutyczna” 1926, R. 25, nr 3.
„Wspólna praca. Dwutygodnik poświęcony sprawom Ziemi Łomżyńskiej” 1917, R. 6, nr 16 i 17.